Hoạt động này của luật sư là một kênh
rất quan trọng để nâng cao vị trí cũng như củng cố hình ảnh của luật sư
trong xã hội. Phải nói rằng, kể từ khi có các quy định của pháp luật về
điều kiện cần và đủ để trở thành luật sư trong Luật Luật sư năm 2001 và
các văn bản liên quan khác (thí dụ: phải có bằng cử nhân luật hay trình
độ tương đương; qua đào tạo tại Học viện Tư pháp; đỗ trong kỳ thi quốc
gia sau một thời gian bắt buộc tập sự hành nghề luật sư tại một tổ chức
hành nghề luật sư thì hiệu quả hoạt động của luật sư nói chung và trong
tố tụng hình sự nói riêng được nâng cao hơn). Tuy nhiên, khách quan mà
nói thì hiện nay các luật sư Việt Nam đặc biệt là các luật sư trẻ vẫn
còn thiếu kiến thức về lý luận chứng cứ và yếu về kỹ năng thu thập, sử
dụng chứng cứ trong chứng minh tội phạm. Điểm mặt các luạt sư thành công
trong tranh tụng hình sự ở nước ta hiện nay thì thấy hầu hết trong số
họ đều là những người đã qua các lớp học bồi dưỡng nâng cao kiến thức về
lý luận chứng cứ trong vụ án hình sự của chương trình đào tạo thạc sĩ
hay tiến sĩ luật. Trước đây Vụ Bổ trợ tư pháp cũng như hiện nay Liên
đoàn Luật sư Việt Nam đã giành một số tiền không nhỏ trong số tiền tài
trợ của các tổ chức quốc tế để mở các khóa bồi dưỡng và các hội thảo
khoa học về chứng cứ trong các vụ án hình sự. Trong bài viết này, tác
giả muốn trao đổi với các đồng nghiệp về một vài nội dung nhỏ trong vấn
đề lớn nêu trên.
Trong các cơ sở đào tạo cũng như các bậc học luật ở
nước ta, lý luận về chứng cứ được coi là một nội dung của luật tố tụng
hình sự; các kiến thức về khoa học điều tra và kỹ năng điều tra được đề
cập trong giáo trình điều tra hình sự. Tôi đã tiếp cận với một số giáo
trình như vậy thì thấy nội dung trong đó không khác mấy so với giáo
trình luật tố tụng hình sự. Ở nước ta, lý luận về chứng cứ được dựa trên
cơ sở và thành tựu của khoa học về nhà nước và pháp luật xã hội chủ
nghĩa và xa hơn nữa nó dựa trên phép biện chứng duy vật Mác – xít và
quan hệ rất mật thiết với một số ngành khoa học khác như tội phạm học,
logic học, giám định tư pháp, tâm thần tư pháp học... Lý luận khoa học
về chứng cứ còn mang tính giai cấp (thí dụ, trong chế độ phong kiến tư
sản, nhà làm luật cho rằng kết luận giám định là khoa học và khách quan
nhất và vật chứng có giá trị chứng minh cao hơn nhân chứng hay lời khai
của người thuộc giai tầng xã hội cao thì có giá trị pháp lý cao hơn...).
Đã có một số quốc gia trên thế giới trong đó có Hoa Kỳ thừa nhận thuyết
chứng cứ hình thức (thí dụ, trong luật pháp của Hoa Kỳ có quy định lời
khai của nhân chứng chỉ được coi là có giá trị pháp lý khi người đó đã
thề trước chúa và tuyên thệ trước tòa án). Một công dân Hợp chủng quốc
Hoa Kỳ chỉ có thể bị truy cứu về tội phản bội tổ quốc khi có ít nhất hai
người đàn ông là công dân Hoa Kỳ khai báo về điều này; hay một người
chỉ có thể bị truy cứu về tội phạm liên quan tới ma túy khi cơ quan có
thẩm quyền tìm thấy ma túy trong người, trong nhà, tại nơi làm việc.
Muốn buộc tội một người phạm tội giết người bắt buộc phải chứng minh cái
chết của nạn nhân là do hung khí mà kẻ thủ ác đã sử dụng gây ra (phải
tìm được thi thể và hung khí gây án). Các quy định trên đây mới nhìn vào
tưởng như chặt chẽ nhưng thực tế lại không phải như vậy và phản khoa
học. Đả phá các trường phái phi khoa học về chứng cứ trên đây các nhà
làm luật của Việt Nam đã kế thừa những tiến bộ khoa học về chứng cứ của
một số quốc gia phát triển (thí dụ, ở Thụy Điển có nguyên tắc “thà bỏ
lọt tội phạm còn hơn làm oan người vô tội”). Luật của Việt Nam quy định
những căn cứ cần và đủ để bắt giam một người (nếu cần bắt thì mới bắt,
không cần thiết thì kiên quyết không bắt, hay như khoản 2 Điều 72 BLTTHS
2003 quy địnhh: “Lời nhận tội của bị can, bị cáo chỉ được coi là
chứng cứ khi nó phù hợp với các chứng cứ khác của vụ án. Không được dùng
lời khai nhận tội của bị can, bị cáo làm chứng cứ duy nhất để buộc tội”.
Quy định trên đây thể hiện một học thuyết rất tiến bộ trong tố tụng
hình sự ở nước ta, đó là: Để buộc tội một con người, cơ quan tiến hành
tố tụng và người tiến hành tố tụng phải có nhiều chứng cứ; ngược lại, để
khẳng định một người không phạm tội có thể chỉ cần một chứng cứ. Thấm
nhuần quan điểm này, luật sư sẽ có nhiều thuận lợi trong quá trình tham
gia tố tụng (thí dụ, chỉ cần có được một chứng cứ có thể bác bỏ toàn bộ
quan điểm buộc tội của cơ quan tiến hành tố tụng (thí dụ, có sự ngoại
phạm của bị can, bị cáo như một tấm hộ chiếu hay một giấy xác nhận của
cơ quan xuất nhập cảnh chứng nhận tại thời điểm tội phạm xảy ra người
này đang ở nước ngoài. Giấy khai sinh chứng minh nghi can chưa đủ tuổi
chịu trách nhiệm hình sự... Người bào chữa chỉ cần thu thập và sau đó sử
dụng một lượng không nhiều chứng cứ nhưng vẫn có thể bác bỏ một phần
hay toàn bộ sự buộc tội. Tham gia trong tố tụng hình sự cho dù với bất
kỳ vai trò gì luật sư cũng phải đánh giá tính có căn cứ và pháp lý của
tài liệu điều tra của cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố
tụng. Luật sư sẽ không thực hiện tốt nhiệm vụ và làm hài lòng khách hàng
khi không hiểu biết hoặc kém hiểu biết về một số khoa học cơ bản như
luật hình sự, luật tố tụng hình sự, tâm lý tội phạm...
Tội phạm là
một hiện tượng xã hội tồn tại ở tất cả các lĩnh vực của đời sống và vận
động, thay đổi theo thời gian. Để phân biệt tội phạm với các vi phạm
pháp luật khác, nhà làm luật đã xây dựng cấu thành cơ bản của tội phạm;
tương tự, để phân biệt giữa các tội phạm với nhau, nhà làm luật đã xây
dựng các cấu thành tội phạm cụ thể trong đó có các dấu hiệu bắt buộc
(thí dụ, cũng là làm thất thoát tài sản của Nhà nước nếu không có sự
chiếm đoạt thì hành vi gây ra chỉ là cố ý làm trái các quy định của Nhà
nước về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng và người gây ra hậu quả
phải là người có chức vụ quyền hạn).
Trong tố tụng hình sự có nhiều
vấn đề là đối tượng phải chứng minh. Tuỳ theo chức năng trong tố tụng
hình sự mà phạm vi chứng minh là khác nhau, thí dụ, viện kiểm sát phải
chứng minh tất cả các vấn đề thuộc về cấu thành tội phạm trong khi để
bào chữa cho bị can, bị cáo hay bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của
đương sự thì luật sư chỉ cần phản bác một trong nhiều quan điểm của viện
kiểm sát hoặc bên đối lập mà thôi (thí dụ, trong vụ án bác sĩ gây ra
cái chết cho khách hàng rồi phi tang thi thể nạn nhân xảy ra ở Thẩm mỹ
viện Cát Tường thành phố Hà Nội, các luật sư bảo vệ quyền lợi cho gia
đình bị hại đề nghị cơ quan điều tra và viện kiểm sát, toà án chuyển tội
danh của bác sỹ Nguyễn Mạnh Tường từ tội “Vi phạm các quy định về pha
chế và sử dụng thuốc chữa bệnh” sang tội “Giết người” hay ít ra cũng là
tội “Vô ý làm chết người” hay “Cố tình không cứu giúp người khác đang
trong tình trạng nguy hiểm tới tính mạng” với lập luận người bị hại là
khách hàng của Thẩm mỹ viện chứ không phải là bệnh nhân của bác sỹ
Nguyễn Mạnh Tường (vì người ngày không có chuyên môn về phẫu thuật thẩm
mỹ và Thẩm mỹ viện Cát Tường hoạt động khi không có giấy phép hành nghề
do cơ quan có thẩm quyền cấp). Ngoài ra, các luật sư cũng đề nghị các cơ
quan tiến hành tố tụng buộc Nguyễn Mạnh Tường bồi thường thiệt hại cho
gia đình nạn nhân theo các quy định của Bộ luật dân sự vì Thẩm mỹ viện
Cát Tường đã cố tình không thực hiện theo nghĩa vụ trong hợp đồng dịch
vụ phẫu thuật thẩm mỹ nâng ngực đã được thoả thuận./.
PGS.TS.LS Phạm Hồng Hải
(Phó Chủ tịch LĐLSVN)