Một số vấn đề về thừa kế

(VBF) - Hiện nay, Bộ luật Dân sự (BLDS) 2005 đang được sửa đổi nhằm khắc phục những bất cập, hạn chế; đồng thời xây dựng và hoàn thiện thêm các chế định mới để phù hợp với thực tiễn cuộc sống và định hướng phát triển của đất nước. Dự thảo BLDS (Dự thảo) đã sửa đổi cơ bản và toàn diện. Để góp phần xây dựng và hoàn thiện Dự thảo, trên cơ sở lý luận và thực tiễn, chúng tôi xin nêu một số quan điểm liên quan đến chế định thừa kế của Dự thảo. 1. Về thời hiệu yêu cầu thừa kế (Điều 175 Dự thảo)
Chúng tôi đề nghị nâng thời hiệu khởi kiện lên 30 năm vì các lý do sau:
Thứ nhất, thời hiệu yêu cầu về quyền thừa kế 10 năm là quá ngắn nên có thể chưa đủ thời gian cho một người thừa kế hoàn thiện NLHVDS của mình để trực tiếp thực hiện quyền khởi kiện về thừa kế.
Thứ hai, Nghị quyết 02/2004/NQ-HĐTP ngày 10/8/2004 của Hội đồng thẩm phán TANDTC (Nghị quyết 02) có hướng dẫn: “… sau khi kết thúc thời hạn mười năm mà các đồng thừa kế không có tranh chấp về hàng thừa kế và đều thừa nhận di sản do người chết để lại chưa chia thì di sản chuyển thành tài sản chung của các thừa kế. Khi có tranh chấp và yêu cầu Tòa án giải quyết thì không áp dụng thời hiệu khởi kiện về quyền thừa kế mà áp dụng các quy định của pháp luật về chia tài sản chung để giải quyết…”. Theo đó, khi có tranh chấp về quyền thừa kế, các bên yêu cầu Tòa án chia di sản, nếu quá thời hạn 10 năm thì tòa án sẽ không thụ lý vụ án. Tuy nhiên, nếu các bên gửi đơn yêu cầu Tòa án chia tài sản chung thì Tòa án lại thụ lý vụ án và giải quyết. Điều này, vô hình chung đã làm cho việc quy định về thời hiệu khởi kiện về thừa kế trở thành không có ý nghĩa.
Thứ ba, cách giải quyết vấn đề theo quy định tại Nghị quyết 02 đã nêu ở trên là không triệt để. Bởi vì, sau thời hạn 10 năm, để được Tòa án thụ lý giải quyết chia tài sản chung thì phải thỏa mãn hai điều kiện là “không có tranh chấp về hàng thừa kế” và “đều thừa nhận di sản do người chết để lại chưa chia”. Thực tế, để thỏa mãn hai điều kiện này trong khi các đồng thừa kế lại đang có tranh chấp với nhau là điều không tưởng. Điều này không những khiến cho vụ việc lại trở về tình trạng “treo” ban đầu mà còn làm cho quy định của Nghị quyết 02 chỉ mang tính hình thức.
Thứ tư, quy định thời hiệu yêu cầu về quyền thừa kế là 10 năm có sự chênh lệch lớn với thời hiệu xác lập quyền sở hữu. Theo quy định tại các Điều 171, 172 Dự thảo  thì thời hiệu xác lập quyền sở hữu đối với động sản là 10 năm, còn đối với bất động sản là 30 năm. Điều này dẫn tới một thực tế là: Nếu một người chiếm hữu bất động sản liên tục, ngay tình, công khai trong thời hạn 30 năm thì được xác lập quyền sở hữu và chủ sở hữu tài sản trước đó mất quyền đòi lại tài sản. Tuy nhiên, nếu tài sản đó được anh, em ruột cùng hàng thừa kế quản lý thì chỉ sau 10 năm không khởi kiện đã mất quyền khởi kiện đòi quyền sở hữu tài sản, đồng thời, người thừa kế đang quản lý và sử dụng bất động sản cũng không thể xác lập được quyền sở hữu vì đang có tranh chấp.
Để giải quyết triệt để vấn đề, khắc phục được những vướng mắc, bất cập nêu trên, thiết nghĩ nên kéo dài thời hiệu yêu cầu Tòa án chia di sản thừa kế, đồng thời cho phép người đang trực tiếp quản lý, chiếm hữu và sử dụng di sản được xác lập quyền sở hữu đối với di sản theo hướng:
 “Thời hiệu để người thừa kế yêu cầu chia di sản, xác nhận quyền thừa kế của mình hoặc bác bỏ quyền thừa kế của người khác là ba mươi năm, kể từ thời điểm mở thừa kế. Sau thời hạn này, người đang trực tiếp quản lý, chiếm hữu và sử dụng di sản được xác lập quyền sở hữu đối với di sản đó”.
2. Về việc từ chối nhận di sản (Điều 626 Dự thảo)
Khoản 1 Điều 626 Dự thảo quy định: “Người thừa kế có quyền từ chối nhận di sản, trừ trường hợp việc từ chối nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình đối với người khác”.
Như vậy việc từ chối nhận di sản nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình đối với người khác sẽ không được chấp nhận. Quy định này nhằm bảo vệ quyền lợi của các chủ nợ, tuy nhiên không có ý nghĩa trên thực tế. Bởi vì, trong trường hợp người thừa kế có nghĩa vụ đối với người khác mà vẫn thực hiện thủ tục từ chối nhận di sản thừa kế, cố tình trốn tránh thực hiện nghĩa vụ đối với chủ nợ thì chủ nợ cũng không thể thu hồi được nợ từ phần di sản mà người thừa kế đã từ chối nhận di sản trong khi chủ nợ không có quyền yêu cầu Tòa án chia di sản của người chết để thu hồi nợ.
Vì vậy chúng tôi cho rằng, pháp luật cần cho phép chủ nợ có quyền yêu cầu Tòa án thanh toán nghĩa vụ từ phần di sản mà con nợ đã từ chối nhận di sản. Khoản 1 Điều 626 Dự thảo nên sửa đổi như sau:
“Người thừa kế có quyền từ chối nhận di sản. Tuy nhiên, nếu việc từ chối nhằm trốn tránh việc thực hiện nghĩa vụ tài sản của mình với người khác thì người có quyền đối với nghĩa vụ đó có quyền khởi kiện yêu cầu Tòa án chia di sản của người chết để buộc người từ chối phải thanh toán nghĩa vụ từ phần di sản đã từ chối nhận”.
Về khoản 3, khoản 4 Điều 626 Dự thảo: Đây là quy định mới bổ sung của dự thảo, bảo đảm được quyền của người thừa kế trong việc thiết lập và hủy bỏ hành vi pháp lý của họ. Theo chúng tôi, khoản 3, 4 Điều 626 Dự thảo nên quy định như sau:
“3. Việc từ chối nhận di sản phải được thể hiện trước thời điểm phân chia di sản.
4.Trong thời gian di sản chưa phân chia, người từ chối nhận di sản có quyền hủy bỏ việc từ chối nhận di sản theo phương thức từ chối nhận di sản quy định tại khoản 2 Điều này”.
3. Về người lập di chúc (Điều 630 Dự thảo)
Điều 630 Dự thảo quy định:
“1. Người đã thành niên có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của mình.
2.Người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi được lập di chúc, nếu được cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý về việc lập di chúc.”
Chủ thể lập di chúc là người định đoạt tài sản của mình thông qua hành vi pháp lý đơn phương nên điều kiện về độ tuổi và năng lực trí tuệ của người lập di chúc là  điều kiện đầu tiên trong việc xác định giá trị pháp lý của di chúc. Tuy nhiên, Điều luật này vẫn còn những điểm chưa rõ ràng và toàn diện, có thể gây nên nhiều tranh cãi và khó khăn trong công tác xét xử. Cụ thể như sau:
 Thứ nhất, theo quy định tại khoản 1 thì chỉ cần đủ 18 tuổi, người bị mất NLHVDS, người bị hạn chế NLHVDS và người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi của mình đều có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của mình (?)
Điều này dẫn tới 02 cách hiểu trái ngược:
1) Người mất NLHVDS, người bị hạn chế NLHV dân sự và người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi có quyền lập di chúc với tư cách của người có đầy đủ NLHVDS (?)
2) Người mất NLHVDS có quyền lập di chúc thông qua người đại diện theo pháp luật, còn người bị hạn chế NLHVDS và người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi của mình có quyền lập di chúc với sự đồng ý của người đại diện theo pháp luật (?) Tuy nhiên, nếu cần sự đồng ý thì pháp luật cũng không quy định rõ sự đồng ý đó được thể hiện vào thời điểm nào và dưới hình thức nào?
Chúng tôi cho rằng, người bị mất NLHVDS là người không thể nhận thức và làm chủ được hành vi của mình nên họ không thể minh mẫn, sáng suốt và tự nguyện trong việc lập di chúc được. Do đó, cần có quy định người mất NLHVDS không được lập di chúc.
Đối với người bị hạn chế NLHVDS và người có khó khăn trong nhận thức, làm  chủ hành vi của mình thì họ không mất hoàn toàn NLHVDS mà chỉ bị hạn chế trong một phạm vi nhất định. Họ là người từ đủ 18 tuổi trở lên, trước đó họ có NLHVDS đầy đủ nên khác với người chưa thành niên, họ có thể lập di chúc mà không cần có sự đồng ý của người đại diện, chỉ cần họ sáng suốt, minh mẫn, tự nguyện trong lúc lập di chúc, thì di chúc khi thỏa mãn các điều kiện theo luật chung sẽ có giá trị pháp lý. Do đó, Điều 630 Dự thảo cần được hiểu là người bị hạn chế NLHVDS và người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi được quyền lập di chúc mà không cần sự đồng ý của người đại diện theo pháp luật.
 Thứ hai, theo quy định tại khoản 2 thì người từ đủ 15 tuổi đến 18 tuổi muốn lập di chúc phải được sự đồng ý của cha, mẹ hoặc người giám hộ về việc lập di chúc. Tuy nhiên, điều luật không quy định rõ về thời điểm và hình thức sự đồng ý của cha, mẹ hoặc người giám hộ. Sự đồng ý của cha, mẹ hoặc người giám hộ được thừa nhận vào thời điểm nào? Trước, trong hay sau khi con lập di chúc? Hay cả 03 thời điểm đều có giá trị pháp lý? Sự đồng ý đó thể hiện bằng miệng hay văn bản?
Bởi vậy, chúng tôi cho rằng, Điều 630 Dự thảo cần được sửa đổi như sau:
“1. Người đã thành niên có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của mình, trừ người bị mất năng lực hành vi dân sự;
2.Người từ đủ 15 tuổi đến chưa đủ 18 tuổi được lập di chúc, nếu được cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý bằng văn bản riêng hoặc có bút tích của cha, mẹ hoặc người giám hộ vào cuối bản di chúc do người này lập ra. Sự đồng ý của cha, mẹ hoặc người giám hộ được thể hiện trước, trong hoặc sau khi di chúc được lập đều có giá trị pháp lý.”
4. Về việc gửi giữ di chúc (Điều 648 Dự thảo)
Khoản 2, khoản 3 Điều 648 Dự thảo quy định về nghĩa vụ của bên nhận gửi giữ di chúc, tuy nhiên lại không có quy định về chế tài trách nhiệm đối với bên nhận gửi giữ di chúc nếu vi phạm nghĩa vụ đó. Vì vậy việc gửi giữ di chúc chủ yếu dựa trên sự tin tưởng lẫn nhau, quy định về nghĩa vụ của người nhận gửi giữ di chúc chỉ mang tính hình thức.
Bởi vậy, để bảo đảm bên nhận gửi giữ di chúc nghiêm túc và có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ của mình, chúng tôi cho rằng cần quy định chế tài bồi thường thiệt hại khi bên nhận gửi giữ di chúc có lỗi trong việc thực hiện nghĩa vụ của mình. Cụ thể như sau:
“Trong trường hợp bên nhận gửi giữ di chúc có lỗi trong việc thực hiện nghĩa vụ của mình thì phải bồi thường thiệt hại. Mức bồi thường thiệt hại tối đa bằng toàn bộ mức phí gửi giữ di chúc”
5. Về di sản dùng vào việc thờ cúng (Điều 653 Dự thảo)
Theo quy định tại Điều 653 Dự thảo thì người lập di chúc được quyền để lại một phần di sản dùng vào việc thờ cúng. Tuy nhiên, pháp luật không quy định rõ phần di sản dùng vào việc thờ cúng của người để lại di sản tối đa là bao nhiêu. Do đó, nếu người lập di chúc định đoạt tài sản dùng vào việc thờ cúng quá lớn sẽ ảnh hưởng đến quyền lợi của những người thừa kế.
Theo quy định của pháp luật dân sự các Nhà nước phong kiến Việt Nam thì: Luật Hồng Đức quy định hương hỏa là 1/20 điền sản; Luật Bắc kỳ năm 1931 và Luật Trung kỳ năm 1936 thì hương hỏa là 1/5 điền sản. Như vậy, hương hỏa chỉ là một phần nhỏ điền sản của người chết để lại cho cháu, con để sử dụng, thu hoa lợi dùng vào việc thờ cúng.
Bởi vậy, để bảo đảm quyền lợi của người thừa kế, đề nghị cần quy định cụ thể về phần di sản được dùng vào việc thờ cúng theo hướng:
“1. Trong trường hợp người lập di chúc để lại không quá một phần năm di sản dùng vào việc thờ cúng thì phần di sản đó không được chia thừa kế và được giao cho một người đã được chỉ định trong di chúc quản lý để thực hiện việc thờ cúng…”
6. Về việc giải thích nội dung di chúc (Điều 656 Dự thả)
Điều 656 Dự thảo quy định “… Khi những người này không nhất trí về cách hiểu nội dung di chúc thì có quyền yêu cầu Tòa án giải quyết”. Đây là quy định mới bổ sung của Dự thảo có ý nghĩa quan trọng trong việc hướng nội dung cách hiểu di chúc của những người thừa kế theo cùng một hướng. Tuy nhiên, Điều luật không quy định trong trường hợp nếu các đồng thừa kế không nhất trí về cách hiểu nội dung di chúc theo giải thích của Tòa án thì giải quyết như thế nào? Phải chăng giải quyết của Tòa án về cách hiểu nội dung di chúc là quyết định bắt buộc các đồng thừa kế phải tuân theo? Chúng tôi cho rằng, để giải quyết triệt để và bảo đảm quyền lợi của các đồng thừa kế thì Điều 656 Dự thảo cần được bổ sung theo hướng:
“… Khi những người này không nhất trí về cách hiểu nội dung di chúc thì có quyền yêu cầu Tòa án giải quyết. Nếu những người thừa kế vẫn không nhất trí về cách hiểu nội dung di chúc theo giải quyết của Tòa án thì coi như không có di chúc và việc chia di sản được áp dụng theo quy định về thừa kế theo pháp luật”.
 Trên đây là một số nội dung còn gặp nhiều vướng mắc cả trong thực tiễn lẫn lý luận về chế định thừa kế. Hy vọng rằng trong lần sửa đổi, bổ sung tới đây, BLDS sẽ  đề cập đầy đủ các nội dung nêu trên.
 
 

Luật sư, Thạc sĩ Phạm Thanh Bình

Mời bạn đánh giá bài viết này!

Có thể bạn quan tâm?

Địa chỉ chi nhánh: Số 26 Đoàn Thị Liên, phường Phú Lợi, TP. Thủ Dầu Một, tỉnh Bình Dương
PNV – Địa chỉ: VP 6, Linh Đàm, Hoàng Liệt, Hoàng Mai, Hà Nội
Email: luathongthai38@gmail.com
Hotline: 0976.933.335
Đơn vị liên kết:
- Viện Kinh tế Công nghệ Việt nam
- Công ty TNHH Thương mại và Dịch vụ Xuất Nhập khẩu HILAP